Władysław Smoleński, Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej.
Kraków 1906
„Pisarzy wieku XVI i XVII szlachta mazurska zdumiewała swoją wielością. Zdaniem Miaskowskiego pokryła ona ziemię jak szarańcza. Według Bielskiego w każdym powiecie księstwa mazowieckiego „znajdzie szlachty tak wiele, jako w województwie drugiem całem“. Święcicki i Starowolski ogólną liczbę rodzin szlacheckich w województwie mazowieckiem podają na 45.000. Według pierwszego sama ziemia ciechanowska liczyła ich 7.000.
Rozumiej —powiada Paprocki:—gdzie ja piszę dom rozrodzony, tam jest wsi dziesięć, a wszystko panowie, chłopa o zakład nie znajdzie; jest dwadzieścia i trzydzieści panów w jednej wsi i więcej”. Niemogąc zoryentować się w tłumach „panów” mazurskich, pisze: „przez odległość a nieznaczność ich znać ich nie mogę, ani tam o nich wiedzieć
Pod koniec wieku XVI na 578 milach kwadratowych trzech województw mazowieckich szlachta zagrodowa, niemająca kmieci pańszczyźnianych, uprawiała przeszło 12,000 łanów. W mazowieckiem posiadała ich 9.600, w płockiem 1.864, w rawskiem 550. Przypadało tam średnio na milę kwadratową 20 łanów szlachty zagrodowej, gdy w Wielkopolsce tylko 2, a w Małopolsce zaledwie 1,3.
Mazowsze stanowiło typową krainę małej własności ziemskiej. Własność drobnoszlachecka najobficiej rozsiadła się na prawym brzegu Wisły, pomiędzy Narwią a Bugiem, w ziemiach: nurskiej, wiskiej i łomżyńskiej. Mnóstwo jej było w powiatach województwa płockiego: bielskim, płońskim i mławskim. Najmniej w województwie rawskiem i w ziemi czerskiej.
Mnogość obywateli wycisnęła swe piętno na ukształtowaniu jednostek polityczno administracyjnych. Województwa mazowieckie dzieliły się na 33 powiaty. Tam, gdzie była liczniejsza osiadłość szlachty, powiaty były szczupłe: płoński (w woj. płockiem), makowski (w z. różańskiej), sąchocki w z. ciechanowskiej obejmowały zaledwie po 5 mil kwadratowych. Obszerniejsze były tylko te jednostki polityczno administracyjne, w których zalegały puszcze a bory: ziemia warszawska 52 mile, czerska 44 mile, powiat kamieniecki w ziemi nurskiej 39 mil , ostrołęcki w łomżyńskiej 36 mil.”
Gniazda szlachty ziemi warszawskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi rawskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi zawkrzeńskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi sochaczewskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi gostynińskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi wyszogrodzkiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi łomżyńskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi czerskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi nurskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi płockiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi liwskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi różańskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi zakroczymskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi ciechanowskiej na Mazowszu
Gniazda szlachty ziemi wiskiej na Mazowszu